Озарбайжон¸ Қозоғистон¸ Туркманистон ва Россия президентларининг Каспий бўйидаги қозоқ шаҳрига тўпланишлари билан боғлиқ биринчи жиҳат Маҳмуд Аҳмадийнажоднинг унга таклиф қилинмагани бўлса¸ иккинчи жиҳат¸ бу машваратнинг ўта тезлик билан ҳозирланганидир.
Бу жараëнни кузатаëтган таҳлилчилардан бири Федерико Борданаро¸ иккала жиҳат ҳам Теҳронни ранжитмай қолмаганини айтади.
- Бу жуда қизиқ воқеа бўлаяпти. Эрон ўзининг Каспийбўйи давлат раҳбарларининг норасмий саммитига таклиф этилмаганидан ғазабга тушиб¸ буни ўз ғурурига берилган зарба деб қабул қилди. Шу жиҳатдан¸ Россия президенти Дмитрий Медведевнинг Газпром раҳбари Алексей Миллер билан 7 сенябр куни ўтказган суҳбати ҳам жуда қизиқ. “Бир неча кун ичида Каспийбўйидаги айрим давлатлар – Озарбайжон¸ Қозоғистон ва Туркманистон раҳбарлари билан учрашувимиз бўлади“¸ деди Медведев. Унинг “айрим” деган сўзни ишлатгани жуда қизиқ¸ зотан бу билан у учрашувга Каспийбўйидаги ҳамма давлатлар ҳам таклиф этилмаганига урғу берди¸ дейди Ғарб таҳлилчиси.
9 сенябр куни Эрон Ташқи ишлар вазири Манучеҳр Муттақий Актау йиғинига эътироз билдириб¸ бундай йиғилишнинг Эрон миллий манфаатларига зид келишини таъкидлади.
Теҳрон дипломатлари раҳбари шунингдек¸ бундай йиғин Каспий бўйида жойлашган беш давлат ўртасида имзоланилган келишувга зидлиги ҳам айтди. Мазкур келишув эса¸ Каспий сарҳадларини белгилашга доир ҳар қандай масаланинг фақат бешала давлат иштирокида ҳал этилишини кўзда тутади.
Борданаро¸ Муттақийнинг эътирози ўринли¸ деган фикрда.
- Эрондагилар¸ Каспий бўйича Россия ўз етагидаги блок тузиб¸ муаммони Теҳронсиз ўз ораларида ҳал этишларидан чўчимоқда. Бундай вазиятда бирлашган тўртовлон Эрон тушиб қолган ҳозирги изоляциядан фойдаланиб¸ унга Каспий мақомини ҳал этиш борасида ўз қарорларини ўтказишга уринишлари мумкин. Эроннинг бу йиғинга чақирилмагани ортидаги яна бир сабаб¸ Теҳроннинг ҳозирги кунда¸ юмшоқ қилиб айтганда¸ ўта оғир дамларни бошдан кечираëтгани бўлиши мукин¸ дейди италиялик таҳлилчи.
Каспий бўйида жойлашган беш давлат ўртасида ечимини топмай келаëтган асосий муаммо – Каспий денгизми¸ ëхуд кўл¸ деган савол жавобидир. Сиртдан кулгили бўлиб туюлган айнан шу савол жавоби Каспий тубидаги улкан ëнилғи заҳираларидан қанчасининг кимга тегажагини белгилайди.
Агар Каспийнинг расмий мақоми денгиз¸ деб белгиланса¸ бундай ҳолда унинг остидаги бойликларни ўзлаштириш миллий чегаралар доирасида бўлади ва бу ечимда Каспийда каттагина ҳудудга эга Қозоғистон ютади.
Мабодо Каспийга кўл мақоми берилса¸ унинг усти ва остидаги бойликлар чегарадаги беш давлат орасида теппа-тенг тақсимланади ва шу боис Каспий сатҳининг 13 фоизига эга Эрон¸ табиийки Каспийга кўл мақоми берилишидан манфаатдор.
Актау норасмий саммити олдидан Қозоғистон Ташқи ишлар вазирлиги эълон қилган расмий баëнотга ишонилгудек бўлса¸ учрашувда Каспий мақоми масаласи муҳокама қилинмайди.
Аммо Актауга келишдан аввал Оренбургда бирга зиëфат қилган Медведев ва Назарбоевнинг¸ ëхуд Актаудан сўнг Туркманистонга йўл оладиган Кремл раҳбарининг ўз мезбони Бердимуҳамедов билан айни шу масалада фикр алмашиши¸ аниқроғи тил топишмаслигига эронликлар учун ҳеч қандай кафолат йўқ.
Бу жараëнни кузатаëтган таҳлилчилардан бири Федерико Борданаро¸ иккала жиҳат ҳам Теҳронни ранжитмай қолмаганини айтади.
- Бу жуда қизиқ воқеа бўлаяпти. Эрон ўзининг Каспийбўйи давлат раҳбарларининг норасмий саммитига таклиф этилмаганидан ғазабга тушиб¸ буни ўз ғурурига берилган зарба деб қабул қилди. Шу жиҳатдан¸ Россия президенти Дмитрий Медведевнинг Газпром раҳбари Алексей Миллер билан 7 сенябр куни ўтказган суҳбати ҳам жуда қизиқ. “Бир неча кун ичида Каспийбўйидаги айрим давлатлар – Озарбайжон¸ Қозоғистон ва Туркманистон раҳбарлари билан учрашувимиз бўлади“¸ деди Медведев. Унинг “айрим” деган сўзни ишлатгани жуда қизиқ¸ зотан бу билан у учрашувга Каспийбўйидаги ҳамма давлатлар ҳам таклиф этилмаганига урғу берди¸ дейди Ғарб таҳлилчиси.
9 сенябр куни Эрон Ташқи ишлар вазири Манучеҳр Муттақий Актау йиғинига эътироз билдириб¸ бундай йиғилишнинг Эрон миллий манфаатларига зид келишини таъкидлади.
Теҳрон дипломатлари раҳбари шунингдек¸ бундай йиғин Каспий бўйида жойлашган беш давлат ўртасида имзоланилган келишувга зидлиги ҳам айтди. Мазкур келишув эса¸ Каспий сарҳадларини белгилашга доир ҳар қандай масаланинг фақат бешала давлат иштирокида ҳал этилишини кўзда тутади.
Борданаро¸ Муттақийнинг эътирози ўринли¸ деган фикрда.
- Эрондагилар¸ Каспий бўйича Россия ўз етагидаги блок тузиб¸ муаммони Теҳронсиз ўз ораларида ҳал этишларидан чўчимоқда. Бундай вазиятда бирлашган тўртовлон Эрон тушиб қолган ҳозирги изоляциядан фойдаланиб¸ унга Каспий мақомини ҳал этиш борасида ўз қарорларини ўтказишга уринишлари мумкин. Эроннинг бу йиғинга чақирилмагани ортидаги яна бир сабаб¸ Теҳроннинг ҳозирги кунда¸ юмшоқ қилиб айтганда¸ ўта оғир дамларни бошдан кечираëтгани бўлиши мукин¸ дейди италиялик таҳлилчи.
Каспий бўйида жойлашган беш давлат ўртасида ечимини топмай келаëтган асосий муаммо – Каспий денгизми¸ ëхуд кўл¸ деган савол жавобидир. Сиртдан кулгили бўлиб туюлган айнан шу савол жавоби Каспий тубидаги улкан ëнилғи заҳираларидан қанчасининг кимга тегажагини белгилайди.
Агар Каспийнинг расмий мақоми денгиз¸ деб белгиланса¸ бундай ҳолда унинг остидаги бойликларни ўзлаштириш миллий чегаралар доирасида бўлади ва бу ечимда Каспийда каттагина ҳудудга эга Қозоғистон ютади.
Мабодо Каспийга кўл мақоми берилса¸ унинг усти ва остидаги бойликлар чегарадаги беш давлат орасида теппа-тенг тақсимланади ва шу боис Каспий сатҳининг 13 фоизига эга Эрон¸ табиийки Каспийга кўл мақоми берилишидан манфаатдор.
Актау норасмий саммити олдидан Қозоғистон Ташқи ишлар вазирлиги эълон қилган расмий баëнотга ишонилгудек бўлса¸ учрашувда Каспий мақоми масаласи муҳокама қилинмайди.
Аммо Актауга келишдан аввал Оренбургда бирга зиëфат қилган Медведев ва Назарбоевнинг¸ ëхуд Актаудан сўнг Туркманистонга йўл оладиган Кремл раҳбарининг ўз мезбони Бердимуҳамедов билан айни шу масалада фикр алмашиши¸ аниқроғи тил топишмаслигига эронликлар учун ҳеч қандай кафолат йўқ.