Ислом Каримов нега МО бирлигига қарши?

Ўтган ҳафтада Қозоғистонга сафар қилган Ўзбекистон президенти И.Каримов Қозоғистон раҳбари Нурсултон Назарбоев илгари сурган МО бирлиги ғоясига қарши эканини аниқ-тиниқ билдирди. Нега жўғрофий жиҳатдан иккита қоп ичида жойлашган, ишчи кучлари кўп ҳамда сиëсий ва иқтисодий муаммолар билан юзма-юз турган Ўзбекистон раҳбари интеграцияга қарши? Бунинг сабаби нимада?

Тошпўлат Йўлдошев: Асосий сабабларидан бири - Ислом Каримов раҳбарлигида Ўзбекистон ўзининг дунëвий тараққиëтида жуда ҳам орқада қолиб кетди. Дунëнинг ҳамма минтақаларида минтақавий ҳамкорлик ривожланиб турган бир пайтда агар Ислом Каримов Ўзбекистоннинг бошқа мамлакатлардан қолиб кетишини истамаса, албатта, шу жараëнга қатнашиши керак. Лекин Ўзбекистонда аҳвол шунақаки, бу ҳукумат билдирган статистик маълумотлар, биз шунчалик муваффақиятларга эришдик, деган гаплар мутлақ ҳаëтга тўғри келмайди. Энди Ўзбекистон шу жараëнларда қатнаша олмагани сабабли қарши чиқди. Чунки Ўзбекистоннинг чегарасини эмас, эшигини эмас, дарчасини очган тақдирда Ўзбекистонда бор пахтакорларнинг ярмиси қочиб кетади. Мамлакатдаги маблағларнинг 70-80 фоизи чиқиб кетади. Ўзбекистон қандай ҳолатга келганини ўз кўзи билан кўради ва агар Каримов МО иттифоқига ëки бошқа минтақавий иттифоққа кирадиган бўлса, худди шу аҳволга тушиб қолади. Шунинг учун Каримовнинг бундай иттифоқларга ва интеграция жараëнларига қатнашиш имконияти йўқ.

Озодлик: Демак, Каримов Остонада МО иттифоқига қўшилмаслик тўғрисидаги фикрларини илгари сурди. Ҳатто у “Ахборот” дастуридан Севара Турсуновани махсус ўзи билан олиб келиб, Каримовга МО иттифоқи тўғрисида унинг фикрини сўраб савол бердирди, деган хабарлар ҳам бор. Ботир Норбоев, Каримовнинг МО иттифоқига қўшилмаслигини сиз нима билан изоҳлайсиз?

Ботир Норбоев: Менимча, бунинг жуда кўп сабаблари бор. Мен шулардан иккитасини айтмоқчиман. Андижон воқеаларидан кейин Каримов Путиннинг ëнига борди. У билан шартномалар тузди. Завод ва фабрикалар, Ўзбекистоннинг бошқа жуда кўп иншоотлари деярли Россия қарамоғига ўтди. Назарбоевнинг МО иттифоқи ғоясига бирдан қарши чиқиши бу Путиндан ва Россия ҳукуматидан қўрқиши, деб биламан. Иккинчиси, агар МО иттифоқи амалга ошса, Қирғизистондаги ва Қозоғистондаги демократик руҳ Ўзбекистонга ҳам кириб келмасин, деб қўрқаëтган бўлиши мумкин.

Озодлик: Бунга бошқача ëндашувлар ҳам бор. Ўзбекистондаги Стратегик тадқиқотлар институтининг собиқ таҳлилчиси Камолиддин Раббимов бу воқеани Каримов-Назарбоев шахсиятлари тўқнашувида кўради.

Камолиддин Раббимов: Менимча, биринчи ўринда Каримов буғдой ва буғдой маҳсулотлари сўраган бўлиши керак. Чунки Ўзбекистондаги ижтимоий вазият анчагина мураккаб. Назарбоевдан йўқ, деган жавобни олган бўлиши мумкин. Каримов бундан кейин айнан шу баëнот билан Қозоғистоннинг барча хатти-ҳаракатларини мажруҳ қилишга бир сигнал берди, деб баҳолашимиз мумкин.


Озодлик: Бунга қўшимча равишда Ўзбекистон президенти Қозоғистондан қайтиб келгани заҳотиëқ Ўзбекистондаги Қозоқ маданий маркази устидан тафтиш бошланди. Унинг бир қанча жиноятлари бирданига очиб ташланди ва аксилқозоқ кайфияти ўзбек медиасида устиворлик қила бошлади. Муҳаммад Солиҳ, бу борада сизнинг фикрларингиз қандай?

Муҳаммад Солиҳ: Ҳозир биз 3 кишидан фикр эшитдик. Булар орасида ҳаммаси ҳам бир қадар тўғри. Яъни Каримовнинг бу интеграцияга қарши чиққанида ҳақиқатдан ҳам буларнинг айтган фикрлари сабаб бўлиши мумкин. Айниқса, Тошпўлат ака айтган иқтисодий сабабларга республика миқëсида қараладиган бўлса, халқ оч-яланғоч бўлгач, бугун зотан қочиб кетяпти. Товарлар ҳам у ëқда сотилади. Аммо, менимча, бошқа бир тарафи ҳам бор. Каримов фақат ўзини изоляция қилган давлатини ҳимоя қилмади, балки бу ерда ўзининг геополитик, геостратегик мақсадларини ҳам тикга олди. Россия ва Хитой бу интеграцияга тўғридан-тўғри қарши бўлмаса ҳам бу интеграциянинг тарафдори эмас. Айниқса, Хитой МО давлатларининг бирлашиб, сиëсий-жўғрофий блокка айланишидан манфаатдор эмас. Албатта, улар турк жумҳуриятларининг муайян даражада истиқрорли ва муайян даражада иқтисодий рафоҳ савиясига эга, аммо бу истиқрор, бу фаровонлик уларнинг доим Россия ва Хитой гегемониясига халақит бермайдиган даражада бўлиши керак. Бундан ошганда бу интеграция туманларнинг бирлашуви бўлиб кўриниши табиий. Уларнинг манфаатларига бу янги сиëссий блок мутлақо қарши, зид бўлишидан қўрқишади. Шунинг учун ҳам Каримовнинг Остонадаги баëноти Назарбоевга ва интеграция тарафдорларига ëқмайдиган гап. Аммо Каримов Россия ва Хитойга ëқадиган гапни айтди. Бу гапнинг тагида шундай маъно бор. Буни ўзбек халқи, ўзбеклар жуда яхши билиши керак. “Буюк оғалар, сизлар хотиржам бўлаверинг. Токи мен, Каримов, Ўзбекистон бошлиғи эканман, ҳеч қачон чегаралар очилмайди. Ҳеч қачон МО давлатлари бирлашмайди. Токи мен ўзбекларнинг раҳбари эканман, ўзбеклар сизлардан доим нон сўрайди. Сизга қарам бўлади. Ҳеч қачон мустақил сиëсат юритиб, сизнинг бу минтақадаги манфаатларингизга зиëн етказмайди”, деган ишора берди уларга. Буни ўзбек халқи билиши керак. Чунки ўзбекарга раҳбар бўлиб турган одам очиқчасига ўз халқига душманлик қиляпти. Унинг мақсади ўз тахтини муҳофаза қилиш.

Озодлик: Бундан ташқари, Каримов Остонада бошқача бир сабабни ҳам айтиб ўтди. Яъни МОнинг беш давлати орасидаги иқтисодий ҳар хиллик боис, МО иттифоқига ҳожат йўқ .Тошпўлат ака, мана шу беш давлат ўртасидаги тафовут жуда каттами? Мана, 50 йил олдин бир-бирига ўқ отган мамлакатлар ЕИ тарзида бирлашди. Мана, биз 70 йил Совет Иттифоқида бирга яшадик. Наҳотки кейинги 16 йил ичида бир-биримиздан шунчалик узоқлашдик?

Тошпўлат Йўлдошев: Совет Иттифоқи бор пайтда Ўзбекистон МОнинг энг кўзга кўринган, иқтисодий ва ижтимоий жиҳатдан ривожланган, ҳамма ери электрлаштирилган ва газлаштирилган мамлакат эди. Кейинги 16 йил ичида Ўзбекистон ўзининг иқтисосий ўсиш суръатлари бўйича Тожикистон, Қирғизистон, ҳаттоки Туркманистондан ҳам орқада қолиб кетди. Ислом Каримовнинг гапи тўғри.

Озодлик: Демак, Тошўлат аканинг фикрича, Каримовнинг айтган гапини Ўзбекистон МОнинг бошқа давлатларидан анча орқада, деб тушуниш керак. Айни пайтда Каримов тескарисини айтяпти. Яъни у Ўзбекистон ривожланган ва МОнинг бошқа давлатлари Ўзбекистонга етиб олиши қийин, деган гап бор. Аслида ким қаерда?

Ботир Норбоев: Республиканинг қандай аҳволда эканини бутун дунë кўриб турибди. Агар Қозоғистон илгарилаб кетмаган бўлса, бу ерда тараққиëт унчалик бўлмас эди. Ислом Каримовнинг бундай маълумотлари совет даврида ҳам ëлғон бўларди. Масалан, миллий даромадимиз бунчага ошди, ойлигимиз бунчага ошди, деб гапираверади.

Озодлик: Иқтисодий ўсиш суръатларининг ҳар хиллиги бирлашиш учун монеълик қиляптими?

Ботир Норбоев: Аксинча, Ўзбекистоннинг иқтисодий, сиëсий жиҳатдан орқада қолаëтгани .Режимлар бир-бирига тўғри келмайди. Чала бўлса ҳам ҳар ҳолда Қирғизистонда, Қозоғистонда демократия бор. Сиëсат қандай бўлса, савдо ҳам иқтисод ҳам шунақа бўлади. Шунинг учун иқтисоддан сиëсат кучли бўлгани сабабли агар истаганида ҳам Ислом Каримов шу ерда турадиган бўлса, ҳеч қачон бирлашиш бўлмайди.

Озодлик: Қозоғистон ва Ўзбекистон ўртасидаги бошқарув тизими бир хил, яъни авторитар бошқарув тизими, деб айтилади. Бу ерда фақат ривожланиш суръатлари ҳақида гап кетяпти. Ривожланиш суръатларининг ҳар хиллиги ҳақиқатдан ҳам бирлашишга монеълик қиладими?

Муҳаммад Солиҳ: Бир қадар балки монеълик қилиши мумкин. Лекин бу бирлашиш ëки бирлашмасликни ҳал қиладиган асосий омил бўлмаган ҳеч қачон. Агар шу асосий омил бўлганда эди, кейинги 10 йил ичида ЕИга қабул қилинган давлатларнинг бирортаси ЕИга қабул қилинмас эди. Ҳамма гап шундаки, бунга монеълик қилаëтган битта омил бор ва бу Ислом Каримов - Ўзбекистон президенти омили. Нега Каримовнинг бирлашишни истамаëтганини бу ердаги дўстларимиз ўз фикрлари билан айтиб ўтди. Асос сифатида мен бу ерда Ислом Каримовнинг шахсиятини, унинг эгоизмини кўрсатган бўлардим. Бу ўзининг ҳокимиятини йўқотмаслик учун давлатни изоляция қилиб, ўз ҳамтовоқларини атрофига йиғиб, миллатни талаш учун ўлкани изоляция қилиб ўтирган одамнинг эгоизми, деб биламан. Бошқа бир сабаб йўқ.

Озодлик: Демак, М.Солиҳ буни шахс омили билан боғлаяпти. Айни пайтда Тошкентда куни-кеча “МОда хавфсизлик омиллари” мавзуида анжуман бўлиб ўтди. Мана шу анжуманга мезбонлик қилган ташкилотнинг собиқ ходими Камолиддин Раббимов ҳам МО беқарорлиги Каримов омилига боғлиқ эканини ва Каримов омили МО барқарорлигига таҳдид эканини айтган эди. Тошкентлик олим Фарҳод Толипов эса барқарорликни интеграцияда кўради.

Фарҳод Толипов: Минтақа интеграция жараëнини охиригача етказиш. Интеграция моделини барпо этиш.

Дадахон Ҳасан: “Туркистон”, деб қўшиқ айтиб, 1976 йилда 15 кеча-кундузга қамалганман. “Туркистондир менинг асли ватаним”, деганим учун қамашган. У пайтда Туркистон, дейиш мумкин эмас эди. Мана, орадан 30 йил ўтди. Аллақачон вақт келди, энди Туркистон давлатини қуришимиз керак. Катта оила барибир катта оилада.

Озодлик: Мана 1995-1996 йилларда Каримов “Туркистон умумий уйимиз”, деб гапирди. Кейин Тошкентда “Туркистон” саройи очилди. Орадан озгина вақт ўтиб, нега у Остонада бунга қарши гапларни айтди?

Дадахон Ҳасан: Биз ҳам шунга ҳайронмиз-да. “Боқиб бу савдоларга ҳайрон ўтдик биз”, деган экан бир шоир. Матбуотда “Туркистон” сўзи кетаверар эди. Ҳозир “Туркистон” сўзини матбуотда ëзишмайди. Тақиқланган бу.

Озодлик: Назарбоевнинг бу ғоясига қандай қарайсиз?

Дадахон Ҳасан: Энди Назарбоев ақлли одам-да. Катта шахс у.

Озодлик: Мана шу ғоя МО давлатларидаги битта раҳбар тарафидан илгари суриляпти, бошқаси эса инкор этяпти.Лекин уларнинг иккаласи ҳам ўтмишдаги коммунист.

Муҳаммад Солиҳ: Туркистон ғояси аслида мен ҳам мансуб бўлган шоирлар авлодининг асос ғояларидан бири эди. Биз бу ҳақда орзу-армонга тўла кўп шеърлар ëзганмиз. Адабиëтни билган инсонларнинг ҳаммаси буни билади. Бизнинг сиëсатга киришимизнинг асосий тамойилларидан бири туркий халқларнинг ҳаммасининг бирга яшаши ва уларнинг интеграциясини кўриш орзуси эди. Турк жумҳуриятларининг мустақиллиги ва Иуркистон асосий ғоямиз эди. Агар Каримов “Туркистон бизнинг уйимиз”, деб айтган бўлса, уни бевосита биздан олган. Бу эврилишлар синоатини мен популизм, деб биламан. Чунки мухолифатнинг қўлидан ва халқнинг ичидан чиққан ва халқнинг ичида сал обрўга эга бўлган зиëлиларнинг кўтариб юрган ғоясини қўлидан олиб, уларни қуролсизлантиришга йўналтирилган бир тактика эди.

Озодлик: Бу Назарбоев тилидан анча прагматик эшитиляпти. Назарбоев бу масалани анча жиддий қўймоқда.

Муҳаммад Солиҳ: Мен ҳозир Назарбоев эмас, Каримов ҳақида гапиряпман. Назарбоев ҳақиқатдан ақлли одам. Бу бирлашиш эмас, интеграция деган гап тўғри келади. МО давлатлари блогини биз конфедерация, деб хаëл қилардик. Агар бу бир конфедерация бўлганда эди, бугун Каримов каби бир диктаторнинг манфий таъсири бу қадар кучли бўлмас эди. Ҳеч бўлмаганда чегаралар очиқ бўлганда эди, ҳеч бўлмаса стратегик масалаларда ўртоқ дастур бўлганда эди, ички сиëсатлар ва бошқа ишлар сал маслаҳатлашиб амалга оширилганда эди, Каримовнинг диктаторлиги бу қадар ҳаддидан ошмаган бўлар эди. Каримов ҳаддан ошмаслигини билгани учун ҳам бу бирликка қарши. Яъни у ўзининг зўравонлигини бемалол қилсин. Унинг қўлини ҳеч ким боғламасин, Назарбоев унга ақл ўргатмасин, бирор нарса унга тўсиқ бўлмасин.

Озодлик: Назарбоев МО иттифоқи номи остида МО давлатларини бирлаштирмоқчи. Каримов эса бунга қарши. Бу интеграция ғояси Қозоғистондаги оддий аҳоли орасида яшаяптими ëки фақат раҳбариятдан чиқаëтган гапми?

Ботир Норбоев: Турли қарашлар бор. Зиëлиларнинг бир қисми бу ғояни қўллаб-қувватлайди. Лекин Қозоғистон матбуотида аксилўзбек кайфияти бор. Яқинда бир газетада Тошкент, яъни “Тошэ қалъа бизни қалъамиз”, деган мақола чиқди.

Озодлик: Аксилўзбек кайфиятими ëки аксилкаримов кайфиятими?

Ботир Норбоев: Бир хиллари Каримовнинг қаттиққўллигини қўллайди, бир хиллари бунинг нималигини билади. Аксил ўзбеккайфияти. Ҳатто Бухоро ҳам бизники, Тошкент ҳам бизники, Бўстонлиқ ҳам бизники, деган ғоя бор. Ўзбеклар бўлмаганда биз кўпроқ ойлик олардик, ўзбеклар бўлмаганда биз ишлардик, деган кайфият бор. Ҳатто мардикорлар орасида ҳам шу кайфият бор. Ўзбекистонликлар келиб арзимаган пулга ишлаб кетади, шунинг учун биз ишсиз қолдик, деган гапларни кўп эшитганман.

Дадахон Ҳасан: МО аллақачон бирлашиши керак. Бу жамиятимиз, ҳаëтимизнинг тақозоси. Бирлашмаса, бозор битта бўлмаса, ҳудуд битта бўлмаса, борди-келди бўлмаса, тараққиëт бўлмайди бу Туркистон республикаларида. Ҳамма ëқ бирлашяпти. Мана, Европа бирлашяпти. Лекин бизда шу бўлмаяпти. Оқсаб қоляпти.

Озодлик: Назарбоевнинг ғоясини Қирғизистон маъқуллади, Туркманистон ҳам унчалик эътироз билдирмади. Лекин Каримов бунга жиддий тарзда қарши эканини очиқ-ойдин айтди. Бунга нима сабаб экан?

Дадахон Ҳасан: Энди бунинг сабабини мен билмайман, ўзи билади. Ўзининг дунëқараши шу-да. Бешта республика халқи бирликни, МО битта ҳудуд бўлишини хоҳлайди. Энди бу бирлашиб катта давлат бўлиб кетса, ўзбеклар ўзини таниб қолиши мумкин-да. Кимлигини билиб қолиши мумкин. Ўзбек кучайиб кетади, қудратли давлат бўлади, катта халқ бўлади. Буларнинг назарида катта халқ бўлмаслиги керак. Майдалигича қолавериши керак. Буларнинг мақсади шу бўлса керак-да. Бизга энди кимлигимиз қадим-қадимдан маълум-ку. Чегара-чегара қилаверамиз. Бунинг буëғи меники, уëғи сеники, деб айирмачилик қилиш қадим-қадимдан бизга қолган-да. Тожикистон дод, дейди эртадан кечгача. Чегарани очинг, дейди. Бу гап миллион марта айтилди. Гапдан ҳеч қачон фойда чиқмайди. Бирлашиш туйғуси ҳаммада бўлиши керак. Бизда бор, уларда йўқ, уларда бор, бизда йўқ бўлмайди-да. Мана, сувимиз битта, осмонимиз битта, емак-ичмагимиз битта, динимиз битта, ҳатто тилимиз битта. Бирлашмасак эртадан кейин қайси давлат босиб олади бизни, Худо билади. Катта давлатлар кичкина халқларни босиб олаверади-да. Бизнинг “Ўзбекистон келажауи буюк давлат”, деган шиоримиз бор-ку. Шу шиорни эшитганимда хурсанд бўлган эдим. Бирлашсак керак, буюк давлат бўлсак керак, деб ўйлаган эдим. Лекин шунақа бўлмаяпти-да.

Озодлик: Эшиттиришни тайëрлаш жараëнида россиялик таҳлилчи Андрей Грозин билан суҳбатлашдик ва у МО иттифоқи хавфсизлик нуқтаи назаридан Россияга қўл келади, деган фикрни айтди. Бу биринчидан. Иккинчидан, экологик муаммоларни катта лойиҳа доирасида ечиш ҳам Россия учун маъқул. Учинчидан, электр энергияси, ГЭСлар ва ўша глобализмни ëқлайдиган нарсалар юзасидан ҳам ягона битта лойиҳа бўлгани маъқул. Бундан ташқари, ягона бозор бўлиши, яъни Роосия товарлари сотиладиган божхона қонунлари ягона бўлган битта бозор бўлиши ҳам Россия учун қулай. Империяга ëқмайдиган эстетик тарафи ноқулай, деди. Демак, биз прагматик жиҳатдан Россияга маъқул келяпти, деган фикрни эшитдик. Бу ерда Россия билан қандай муаммо бор?

Муҳаммад Солиҳ: Россия билан катта бир муаммо йўқ. Россия минтақада тинчлик, фаровонлик бўлиши тарафдори. Аммо мен Россиядан кўра кўпроқ Хитойга урғу беряпман. Чунки Хитой юксалаëтган янги бир супердавлат. Хитой Россиядан кўра кўпроқ бизга гегемония истаяпти ва фуқаровий экспанцияни бошлаëтган давлат ўлароқ кўраман мен. Хитой бизнинг бирлашишимиздан кўп манфаатдор эмас. Экологик борада, энергия ресурсларини битта лойиҳа ичида Ғарбга Россия ëки Хитой орқали тақдим қилиш тарафдори. Интеграция уларнинг миллий манфаатларига мос келадиган жараён ва бу жараённи қўллаб-қувватлайди, албатта. Лекин улар бу интеграциянинг кучли бир давлат ўлароқ улар қаршисига чиқишини истамайди ва бунинг амалга ошмаслиги учун улар қўлидан келган нарсани қилади. Буни ҳам улар миллий манфаат шиори остида қилишади. Шунинг учун бирлашиш ғоясини МОдаги беш жумҳурият келишиб, ўзлари ҳал қилиши керак ва биз орзу қилган ҳақиқий мустақилликка бировнинг гегемонияси остида, эмас халқларимизнинг ҳақиқий мустақиллиги таъминланган ҳолда иқтисодий фаровонликка қараб юришимиз учун керак. Бизнинг лидерларимиз токи бу ғояни идрок этмагунча доим бировнинг гегемонияси остида, доим бировнинг қўғирчоғи бўлиб, бировнинг далаларида ишлаб қуллик қилиб юраверамиз.

Ботир Норбоев: Мен Хитой истамаслиги ҳақидаги М.Солиҳнинг гапига қўшиламан. Хитой буни истамайди, чунки бу ерда катта давлат пайдо бўлса, уларга рақобатчи пайдо бўлади, деб ўйлайди. Иккинчидан, у ерда Шарқий Туркистонда уйғурлар бор. Бу уйғурлар ҳам умумий Туркистонга қўшиламиз, деб қолиши мумкин. Туркистон ғоясини адабиëт биринчилардан бўлиб кўтарган. Шунинг учун ҳам 1920-1930 йилларда ëзилган нарсалар ҳозирги даврга мос келаверади. Туркий халқларни хор-зор бўлиши ҳақида бир пайтлар Фитрат зўр шеърлар ëзган эди. “Юрт қайғуси”, деган шеърий тўплами бор. Ҳаммаси Туркистон, Турон ҳақида.

Озодлик: Дадахон ака, биз фақат ривожланиш йўқ, деяверамиз. Европа эса олдига аниқ мақсад қўйиб олдинга ҳаракат бошлади.

Дадахон Ҳасан: Улар бошқалар бўлса, бир йилнинг ичида ривожланиб тараққий этиб кетаверади. Биз сабр қилаверамиз. Кўзимиз қачон очилади, ҳайронман.