2014 йил 7 февраль куни Қишки Олимпиада тантанали очилганида дунё ажойиб янги стадионлар, бошқа спорт иншоотлари ва янги қурилган йўлларни кўради. Лекин бу гўзал манзаранинг қоронғу жиҳатлари ҳам бор. Олимпиада ўтказиш учун маҳаллий аҳолига тегишли уйлар бузилган, одамлар ҳаёти барбод бўлган. Спорт объектларини қуришда меҳнат мухожирлари шавқатсиз эксплуатация қилинган. Сочининг ўзига хос қадимий экотизими таниб бўлмас даражада ўзгарган. Ўттиз йилдан ортиқ вақтдан бери Россия ҳудудида илк бор ўтказилаётган Олимпиада учун сарфланган маблағ миқдори дастлаб 51 миллиард АҚШ доллари деб айтилганидан анча қимматга тушди. Озодлик мухбири Том Балмфорт Олимпиаданинг ялтир-юлтир ҳашамати ортида нималар турганини кўриш учун Сочига сафар қилди.
Биринчи қисм
Усти ялтироқ, ичи ... ?
Дмитрий Абжан ўз оиласи билан яшаётган уйининг бузилиши дастлаб бино томидаги черепицалар сурила бошлаши билан бошланган.
Сочи Олимпиадасига тайёргарлик доирасида юк машиналари кўчанинг юқори қисмига ноқонуний равишда чиқиндилар тўка бошлагани уй жойлашган тупроқнинг аста-секин сурила бошлашига сабаб бўлган.
Суд етказилган зарар учун Абжанга товон пули тўланиши кераклиги тўғрисида қарор чиқарганига қарамай, қарор амалга ошмади. Оқибатда унинг катта оиласи вайрон бўлган уйда зўрға кун кечиришга мажбур қолди. Юқори идораларга қилган шикоятлари жавобсиз қолиб келаётган 27 яшар Абжан, "ўзимни худди фазода яшаётгандек ҳис қиляпман" деб истеҳзо билан ҳазиллашди.
"Бизнинг ишимиз бўйича ҳеч қандай чора кўрилмади. Биз нима қилишни, қаерга ва кимга шикоят қилишни билмаймиз. Болалар катта бўляпти. Уларнинг келажаги бўлиши керак. Лекин амалда шу ерда туғилиб ўсган маҳаллий одамлар уйсиз қолди", дейди Абжан.
Сочи Олимпиадасини ўтказиш учун тайёргарлик ишларига 51 миллиард АҚШ доллари сарфлангани айтилмоқда. Бироқ ҳашаматли ва дабдабали спорт иншоотлари барпо этиш жараёнида Абжанга ўхшаш юзлаб одаминг ҳаёти барбор бўлди.
Сочи Олимпиадасидан наф кўрганлар билан зарар кўрганлар ўртасидаги "жарлик" аксар ўйинлар ўтказиладиган Красная Поляна билан денгиз қирғоғигача чўзилган йўл ўртасида жойлашган. 50 километрлик ушбу автомобил ва темир йўлни қуришга 8 миллиард АҚШ доллардан кўпроқ маблағ сарфланган.
Спорт мусобақаларига тайёргарлик бошланганидан бери йўлдан икки километр нарида жойлашган Ахштир қишлоғини қалин оқ рангдаги чанг қопланган. Қудуқларда сув қуриган. Қишлоқда табиий газ йўқ. Цемент чанги қоплагани сабабли одамлар боғларида етиштирган хурмони сота олмаган. Бундан ташқари Красная Полянага олиб борадиган йўл Ахштир қишлоғи билан Сочи жанубидаги Адлер тумани ўртасида қатнайдиган жамоа транспорти тўхтатилишига ҳам сабаб бўлган. Маҳаллий аҳолига кўра, расмийлар ваъда берганига қарамай, янги катта йўлга боғланадиган йўл қуриб берилмаган.
1986 йилда Чернобил АЭСида содир бўлган аварияни бартараф қилишда қатнашганидан кейин ногирон бўлиб қолган, 65 яшар пенсионер Виктор Коленинни ташвишга солаётган асосий муаммо йўл масаласидир. Касалхонага қандай қилиб етиб олиш масаласи, қурилишдан чиққан чангдан нафас олиш Коленинни доим хавотирга солиб келади.
53 яшар Елена Рунович эса ёш қизи қурилиш участкалари ва иккита катта йўлни кесиб ўтиб мактабга қатнаши керак бўлгани боис уни ўқишга олиб бориш ва уйига олиб келиш учун ишидан воз кечишга мажбур бўлганини айтади.
Яқинда Коленин, Рунович ва қишлоқда яшовчи бошқалар эски йўл бўйидаги қудуқ олдида йиғилиб Озодлик мухбири билан Олимпиаданинг улар ҳаётига қандай таъсир этгани хусусида сўзлашди.
"Сиз "Нима учун айрим кишилар ҳамма нарсага эга бўлади ва бошқаларда ҳеч нарса йўқ?" деб сўрашингиз керак", дейди Рунович.
"Бу, Катта Сочининг Адлер минтақасидаги табиати энг тоза қишлоқ эди. Улар бу ерни ахлатхонага айлантирди. Маъмурият буни жуда яхши билади. Аммо бу ҳақда лом-мим демайди", дейди Коленин.
Абжан яшайдиган Боку кўчасидаги бошқа қўшнилар ҳам маҳаллий маъмуриятни айблайди. Тепадан пастга томон силжий бошлаган қўшни уйда 85 яшар Полина Калайжан истиқомат қилади. Полинанинг уйида тўққиз киши, жумладан, 89 ёшдаги эри ҳам яшайди. Уларга ҳам товон пули тўланиши керак бўлган. Аммо улар пулни ундиришнинг уддасидан чиқолмаяпти.
"Биз (Владимир) Путинга, (Дмитрий) Медведевга, Краснодар маъмуриятига ҳамма муаммо ҳақида ёзганмиз. Улардан, буни маҳаллий маъмурият кўриб чиқсин, деган жавоб олдик. Лекин маҳаллий маъмурият расмийлари бунга эътибор бермай, сизга ёрдам бера олмаймиз дейишган", дейди Калайжан.
Шаҳар бўйлаб олиб борилган катта қурилишлар электр таъминотида сурункали узилишлар келиб чиқишига сабаб бўлди. Блоггер Ольга Агалакова Сочида Ой муҳим аҳамият касб эта бошлагани тўғрисида ёзди.
"У фақат Ой эмас. У Измайловск ва Семёновскдаги бизнинг асосий ёруғлик манбамиз. Икки ойдан бери улар электрни ҳар куни 12 соатдан ёки ундан ҳам кўпга ўчириб қўяяпти. Баъзан икки кунгача ўчириб қўйишяпти!"
"Тўғрисини айтганда, биз бу ерга бир-икки кунга келган одамлар эмасмиз. Биз шу ерда туғилиб, вояга етган одамлармиз. Фақат биз эмас ота-боболаримиз шу ерда туғилиб, шу ерда ўтишган. Биз бошпанасиз қолдик ва нима қилишни билмаймиз", дейди Абжан.
"Бу бизнинг айбимиз эмас. Нима бўлганда ҳам, Олимпиада шу ерда ўтказилаётганидан хурсандмиз. Олимпиада сабаб йўллар ва шунча қурилишлар бўлди. Муаммолар учун фақат маҳаллий расмийлар айбдор эмас. Бир нарса олган одам, ўрнига нимадир бериши керак. Маҳаллий одамларни уйсиз қолдириб, Олимпиадани ўтказиб кейин ҳамма нарсани унутиб кетиш инсофдан эмас".
Source: Radio Free Europe/Radio Liberty
Иккинчи қисм
Машъала остидаги чиқиндилар
Кремл расмийлари Сочи Қишки Олимпиадаси экологик жиҳатдан энг тоза бўлишини ваъда қилган. Лекин маҳаллий аҳоли Олимпиада минтақанинг бебаҳо бойлиги ҳисобланган бетакрор табиатни ифлослантирганини айтади.
Бир пайтлар Қора денгизда сузишни яхши кўрган Рита Кравченко ҳозир денгизда сузмайди. Уч йил олдин чўмилганидан кейин Ританинг танасида қизил доғлар пайдо бўла бошлаган.
Кравченко Сочи шаҳридан 18 километр шимол томонда жойлашган Уч-Дара қишлоғида яшайди. Унинг фикрича, танасидаги доғлар атрофга кўмилган чиқиндилардан сизиб чиққан оқавалар денгизга тушиб сувни ифлослантиргани оқибатида пайдо бўлган. Фаолларга кўра, ўша чиқиндилар олти йил аввал кўмиб ташланиши керак бўлган.
Лекин Сочи Олимпиада ўйинларига мезбонлик қилиши учун катта қурилишлар бошланиб кетганидан сўнг ахлат тўкилган жойлар кўлами ҳам кенгайган.
Қишлоқ аҳолиси чиқиндилар одамлар саломатлигига таҳдид эканидан жиддий хавотир билдирмоқда. Шу боис қатор оилалар уйларини ташлаб кетган. Қора денгизга қуюладиган Битха дарёсининг суви кўпиксимон, Кока-коланинг рангига ўхшаб қолган.
Бу воқелик Кремл расмийларининг Сочи Олимпиадаси тарихда экологик жиҳатдан энг тоза Олимпиада бўлиши ҳақида берган ваъдаларига зид. Давлат назоратида бўлган ахборот воситалари бу ваъдаларни жуда кўп такрорлайди.
Сочи шаҳри ва теварагидаги экологик вазиятни кўп йиллардан бери кузатиб келаётган Шимолий Кавказдаги атроф-муҳит ҳимояси билан шуғулланувчи ташкилот фаоли Юлия Набережная ҳукумат берган ваъдалар қуруқ гап эканини айтади.
"Бу шунчаки пиар кампания. Бу ишлар халқаро ҳамжамиятга гўзал биноларни кўрсатиш ва ҳисоб бериш учун қилинган. Бу шунчаки шиор", дейди Набережная.
Маҳаллий фаоллар Владимир Путин талаби билан ишлаб чиқилган лойиҳаларнинг атроф-муҳитга зарарлари кўламини жуда яхши биладилар. Кўпчилик доимий таҳқирларга учраганини хабар қилган. Бир фаол мамлакатни тарк этишга мажбур бўлган. Бошқаси озодликдан маҳрум қилинган.
Шунга қарамай, фаоллар ўз фаолиятини давом эттирмоқда. Улар фикрича, Кремл атроф-муҳитга зарар етказиш ҳисобига Олимпиадани ўтказиш орқали Сочининг нуфузини қайта тиклаш ва дунёнинг чанғи марказларидан бирига айлантиришни мақсад қилган.
Совет Иттифоқини Иосиф Сталин бошқарган даврда, яъни, 1930 йилларда Сочи шаҳрида санаторийлар ва дам олиш масканлари барпо этилган. Сочидаги санаторийларда ҳар бир совет фуқароси дам олиши ва даволаниши мумкин бўлгани боис одамлар орасида жуда машҳур бўлган.
1979 йилда Совет Иттифоқида Сочи курортлари реклама қилинган видеолавҳа ишланган.
Россия География жамияти ходими Михаил Плотников фикрича, ўша пайтда Сочи ҳақиқатан ҳам ажойиб дам олиш маскани бўлган.
"Менимча, бу шаҳар курорт бўлганини ҳозир унутишимиз мумкин. Денгизга бориш учун икки соат машинада тирбанд йўлни босиб ўтиш керак бўлади. Бундай шовқин-суронли жойга ким ҳам дам олишга боради? Албатта, кўплаб санаторийлар ҳозир ҳам ишлаяпти. Миллионлаб одам атроф-муҳитга зарар етказмаган ҳолда Сочида дам олишга ўрганган эди. Лекин ҳозир миллионлаб одам келмайди. Аммо атроф-муҳитга катта зарар етказилмоқда", дейди Плотников.
Красная Полянада жойлашган чанғи курортида Озодлик мухбири билан суҳбатлашган атроф-муҳит ҳимоячиси Набережная фикрича, янги 48 километр узунликдаги йўл, тоғ бағрига ўрнатилган чанғичилар лифти, узоққа чўзилиб кетган меҳмонхона мажмуалари - атроф-муҳитга имкон қадар кам таъсир этган ҳолда биологик ранг-барангликни сақлаб қолиш ҳақида берилган ваъдалар бажарилмай қолганига ёрқин далилдир.
Манба: Озод Европа/Озодлик Радиоси
Маҳаллий аҳолига кўра, яшаш жойларидан айрилган айиқлар яқин атрофдаги қишлоқларга бормоқда. Россия География жамиятининг Сочи бўлими раиси Феликс Иваненко атроф-муҳитга, хусусан, Сочининг Миллий паркига қарашли тахминан 10 минг гектар ерга жиддий зарар етганини билдирди.
Россия ҳукумати 2014 йилги Сочи Олимпиадасида атроф-муҳитга жуда кам зарар етиши ҳақида бонг уриб келган пайтда минтақанинг бир нечта ҳудудига ноқонуний равишда чиқиндилар кўмилгани далиллар билан исботланган.
2012 йил июн ойида расман ёпиқ деб эълон қилинганига қарамай, 2013 йилда Уч-Дарага чиқиндилар ташиш давом этган. Ноябрь ойида Ахтшир қишлоғида атроф-муҳит ҳимоячилари саноат чиқиндилари ташланиши бўйича расман шикоят билан мурожаат қилишган.
Маҳаллий фаоллар бўлмаганида, расмийлар талқин қилаётганидан кескин фарқ қилувчи ушбу воқеалардан ҳеч ким хабардор бўлмас эди.
Шу боис фаоллар расмийлар томонидан турли кўринишда таъқибларга учраган.
Маҳаллий атроф-муҳит ҳимоячиси Владимир Кимаев баҳор фаслида ўз уйида полиция ходимлари томонидан тинтув қилинганини айтади. Шимолий Кавказ атроф-муҳит ҳимояси ташкилоти аъзоси Андрей Рудомаха эса 31 октябрда қисқа муддат ҳибсга олиниб кейин қўйиб юборилган.
Бир неча кун кейин бошқа фаол Дмитрий Шевченкони Федерал хавфсизлик хизмати ходимлари Санкт-Петербург шаҳридан Краснодарга учиб келганидан кейин қўлга олган. Расмийлар Шевченконинг ҳибсга олинганини у қидирувдаги террорчига ўхшагани билан изоҳланган.
Турли кўринишдаги таҳқирлар атроф-муҳит ҳимоячиларини жипслашишга мажбур қилди.
Ноябрь ойи охирида Набережная ва Сочидаги фаол Олга Носковец Туапсе шаҳрида атроф-муҳит ҳимоячиси Евгений Витишконинг судида қатнашиш учун кетаётган пайтда эрта тонгда поездда ушлаб қолинди.
Олимпиадага тайёргарлик ишларини танқид қилиб келган Витишко 2012 йилда "бузғунчилик"да айбланиб, уч йиллик шартли жазога ҳукм қилинди. Ташкиллаштиришда Витишко ёрдам берган пикет қатнашчилари Краснодар ҳокимияти биносининг деворига зарар етказган эди.
Photo by Andrei Korolev, RFE/RL
Айни воқеа бўйича айбланган атроф-муҳит ҳимоячиси Сурен Газарян эса аввал Эстонияга, кейин Грузияга қочиб кетди.
Маҳкама жараёнида Озодлик мухбири билан сўзлашган Витишко ўзига нисбатан очилган иш Олимпиада олдидан унинг оғзини ёпиш йўлидаги уриниш эканига шубҳа қилмаслигини айтди.
"Маҳаллий ҳокимиятнинг бу ерда ким хўжайин эканини кўрсатиш ва менинг оғзимни ёпиш йўлидаги уринишини бевосита менинг фаолиятим билан боғлаш мумкин", дейди Витишко
Айни пайтда, Кравченко каби умидсизликка тушган одамлар чиқинди уюмлари яқинида кун кечиришга мажбур бўлмоқда.
"Ягона умидимиз, улар бу ерга бошқа чиқиндилар олиб келмаслигидир. Агар чиқиндилар бу томонга қуласа, дарё сувига тушиб, кейин денгизга қуйилади" дейди Кравченко.
Манба: Озод Европа/Озодлик Радиоси
Учинчи қисм
Сочида эксплуатация қилинган муҳожирлар
Қишки Олимпиадани ўтказиш учун Сочида бошланган улкан спорт иншоотлари қурилишида қатнашиш меҳнат муҳожирларига пул ишлаш учун яхши имконият бўлиб кўринган эди. Аммо бундай бўлиб чиқмади.
Ростов шаҳрида яшовчи Евгений Подрезов пулга муҳтож бўлгани учун Олимпиада иншоотлари қурилишида ишлаш учун икки йил олдин Сочига келган. Мўмай пул ишлаш мумкин бўлиб кўринган Сочида у кўпроқ қарзга ботган. Сабаби, 28 яшар Подрезовга умуман ойлик беришмаган.
Подрезов ишлаган, Томскда рўйхатдан ўтгани айтилган хусусий қурилиш ширкати сирли равишда тугатилган. Ўзини ширкатнинг Бош директори деб юрган шахс "ўртадаги одам" бўлиб чиққан ва у ғойиб бўлган.
108 кишидан иборат бўлган қурувчилар бригадаси аъзоларининг барчаси ҳеч вақосиз қолган. Подрезовга кўра, ширкат ишчиларнинг 3,5 миллион рубл, яъни, 106 минг АҚШ доллари миқдоридаги пулини ўмариб кетган.
Оренгбургдан Сочига келиб қурилишда меҳнат қилган Роман Кузнецов ойлик маошлари берилмаганига норозилик тариқасида октябрь ойида оғзини игна-ип билан тикиб ташлаган.
2014 йилги Сочи Олимпиадасига тайёргарлик жараёнида бу каби воқеалар жуда кўп бўлган. Қисқа вақтда спорт иншоотларини қуриб битказиш учун катта миқдорда маблағ ажратилганидан фойдаланиб шубҳали ширкатлар, алғов-далғов пайтида ўз ишчиларини чув туширган.
Олимпиада иншоотлари қурилишида қатнашиб пул ишлаш илинжида Россиянинг ҳамма бурчаклари ва қўшни давлатлардан Сочига ўн минглаб ишчи борган. Улардан бир неча минги жиноий ва коррупциялашган гуруҳлар қурбонига айланган.
Марказий осиёлик меҳнат мухожирлари ва қочқинларни қўллаб-қувватлаш ташкилотининг Сочи бўйича тузилган "Мигрант ва қонун" бўлими директори Семён Симоновга кўра, Олимпиада иншоотлари қуриб битказилганидан кейин ширкатлар ишчилардан қутулиш тараддудига тушган.
Симоновга кўра, унинг ташкилоти июль ойида фаолият бошлаганидан бери ҳуқуқий ёрдам кўрсатилишини сўраб, асосан, хорижлик меҳнат муҳожирларидан минглаб ариза тушган.
Бироқ Сочидаги ишчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш билан шуғулланиб келаётган адвокат Александр Попков "Россия матрёшкалари" каби бир ширкат қошида тузилган иккинчи ширкат, унинг ҳузурида очилган учинчи, тўртинчи каби ширкатларни топиб улардан бирон нарса ундириш амри маҳол эканини айтади.
Россияда бир неча йил ишлаган 48 яшар Бахшилло Бозоров баҳор фаслида Сочига борган. У Олимпия шаҳарчасидаги меҳмонхонада икки ой ишлаган. Уни ишга ёллаган Москвадаги хусусий ширкат маошининг ярмини тўлаганидан кейин ишини ташлаб кетган.
Бозоров пулининг қолган қисмини Симонов ёрдамида ширкатдан ундириб олишга умид қилмоқда. Аммо Олимпиада ўйинлари пайтида у Сочини вақтинча тарк этди. Ишлаш учун расмий ҳужжатларга эга бўлишига қарамай, Бозоров таҳқирланиши ёки беш йилга депортация қилиниши мумкинлигидан хавотирда эканини айтди.
Сентябрь ойида Краснодар ўлкаси маъмурияти "ноқонуний мигрантлар"га қарши кампания бошлаган эди. Маҳаллий аҳолига кўра, Миграция идораси расмийлари казаклар билан бирга уйма-уй юриб ҳужжатларни текширган.
Тарихда энг қиммат Олимпиаданинг инфратузилмасини барпо этишда ёрдам берган меҳнат муҳожирлари адолатсизликнинг кўринмас қурбонларига айланди. Улар ўз меҳнат ҳақини ололмай Сочини тарк этди.
2013 йилнинг сўнгги ойларида минглаб муҳожир полиция томонидан ушланиб, аксарига меҳнат ҳақи берилмай депортация қилинди. Баъзи муҳожирлар яширинди, бошқалари ўз ихтиёри билан кетди.
Ўзбекистонга жўнаб кетишидан бир кун олдин Озодлик билан сўзлашган Бозоров ва бошқа ўзбеклар таваккал қилиб Сочида қола олмаслигини айтди.
"Кўпчилик депортация қилинди. Биз билан бирга ишлаган йигит ҳам ўтган куни депортация қилиниб, учиб кетди. Шунинг учун биз кўчада юришдан қўрқамиз", дейди Бозоров.
Credits
Written and reported by Tom Balmforth. Photos by Abbas Atilay of RFE/RL's Azerbaijani Service. Videos by Javanshir Aghamaliyev of RFE/RL's Azerbaijani Service, and Lyubov Chizhova and Nikita Tatarsky of RFE/RL's Russian Service. Photo production by Lucie Steinzova and video production by Pavel Butorin. Map data by Mapbox.com. Story package produced by Glenn Kates. Designed by Jan Radl.
