“Ўзбекча-инглизча мукаммал луғат”да “37 минг сўз бор. 20 минга яқин иборалари бор, сўз бирикмалари, иборалар” деб хабар қилди Жаҳонгир Муҳаммад.
Қиёслаш учун: биринчи жилди 2005 йили нашрдан чиққан беш жилдли “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да 80 мингдан ортиқ сўз ва сўз бирикмаси бор.
Ўзбек тилини ўрганишга қизиққан америкаликлар ҳамда инглизчасини такомиллаштирмоқчи ўзбекларга мўлжалланган “Ўзбекча-инглизча мукаммал луғат” устида иш бошланиши тарихи ҳақида ҳикоя қилар экан, Жаҳонгир Муҳаммад гапни Америкага етиб боргани йилларда эҳтиёжини қондира оладиган ўзбекча-инглизча луғат тополмаганидан бошлади.
- Қарасам кичкина-кичкина, қандайдир 5000-6000-7000лик луғатлар бор. Улар ҳам битта сўзнинг эквивалентини топиб қўйишганда, унинг қандай ишлаши, қайси тартибда ишлаши, жумлалар ичида қандай турланиши, улар билан мисоллар, ҳеч нарсалар йўқ. Шундан кейин турли давраларда гапириб юришга тўғри келди. Ниҳоят Америка ҳукумати шунга маблағ ажратадиган бўлди, дейди Жаҳонгир Муҳаммад.
Ва ҳукумат ажратган маблағ ҳисобига луғат тузиш истагини билдирган ижодий жамоалар орасида тендер эълон қилинди.
- 12та университет шундай таклифларни билдирган. Жумладан биз ҳам бир таклиф тайëрлаб бердик. Ҳар ҳолда энди улар қанча пул сарфланишидан тортиб қанча муддатда қай тартибда бўлиши ҳаммасини инобатга олишади. Шунда биз ютиб чиқдик шуни, дейди Жаҳонгир Муҳаммад.
“Ўзбекча-инглизча мукаммал луғат”ни тузишда америкалик мутахассис ҳам иштирок этди, дейди суҳбатдошимиз,
- Майкл Ҳорлик деган жуда ҳам талантли йигит мана шу муддатда ўзбек тилини ҳам ўрнганиб олди яхшилаб. Менимча, келгусида ўзбек адабиëтининг яхши таржимонларидан бири бўлиши мумкин, дейди Жаҳонгир Муҳаммад.
“Ўзбекча-инглизча мукаммал луғат” Жаҳонгир Муҳаммад бошқараётган илмий гуруҳнинг луғатчилик соҳасидаги биринчи иши эмас. Аввалроқ, дейди у
- Исломий калималар луғатини чиқарганмиз. Кейин тожикча-инглизча луғатни чиқардик.
Озодлик: Ўзбекистонда чиққан ва чиқаëтган луғатлардан сиз тайëрлаган луғатнинг нима фарқи бор?
- Энди биз асосан, шуни айтишим керакки, мана шу луғат жараëнида Ўзбекистонда чиққан деярли ҳамма луғатларни ҳам кўрдик. Буларнинг кўпларидан фойдаландик ҳам. Лекин битта нарсани мен сизга айтай. Ҳатто ўзбекча-русча луғатни олсангиз ҳам, чунки баъзан ундан ҳам фойдаланишимизга тўғри келди, тайëрлаш жараëнида илгарилари жуда кўп сўзлар ташлаб кетилган. Масалан шуни тайëрлаëтган одамлар дейлик битта сўзнинг эквивалентини ëки шунинг маъносини берадиган бир сўзни топа олмагани учун кўп ўзларининг бошларини оғритиб ўтирмаганда ташлаб кетаверган. Мана биз ҳозир шуни жуда кўп ташлаб кетилган сўзларнинг жуда кўпини киритдик, дейди Жаҳонгир Муҳаммад.
“Ўзбекча-инглизча мукаммал луғат” муаллифи Жаҳонгир Муҳаммад билан ўтказганимиз суҳбат жараёнида неологизмлардан фойдаланиш ва уларнинг ҳамда “уят” сўзларнинг луғатда акс этиши масалалари ва бошқа шу каби масалалар тўғрисида ҳам сўзлашдик.
Жаҳонгир Муҳаммад билан ўтказганимиз суҳбатни тўлалигича қуйида тинглашингиз мумкин.
Муаллифининг айтишича, “Ўзбекча-инглизча мукаммал луғат” нинг электрон версияси устида олиб борилаётган иш яқин орада якунига етади.
Америкада тайёрланган янги луғат баҳона бу соҳада Ўзбекистондаги аҳволга ҳам қизиқиб кўрдик ва адабиётшунос олим Бахтиёр Исабеков ўз кузатишларини Озодлик билан ўртоқлашди.
Олимнинг айтишича, кейинги йилларда Ўзбекистонда луғатларга талаб ортган, таклиф ҳам талабга деярли мутаносиб.
- Кейинги пайтда ўзбеклар ҳам бошқа миллатларга ўхшаб луғатнинг жуда қадрига ета бошлади шекилли. Бунисини ҳис қилса бўлади. Кейинги йилларда деганим мустақилликдан кейин Қуръондаги сўзлар изоҳли луғати деган нарса кўринди. Ундан кейин туркча-ўзбекча, ўзбекча-туркча-русча, инглиз тили билан сўзлашувдан тортиб жуда кўп шаклларда чиқа бошлади.
Озодлик: Тенденция нимадан иборат? Русча йўналиш кучлироқми инглизча йўналиш кучлироқми ëки туркча йўналиш кучлироқми?
- Менинг назаримда инглизча йўналиш харид нуқтаи назаридан кучлироқ. Лекин русча йўналишга эҳтиëж йўқ бўлди дегани эмас, дейди Бахтиëр Исабеков.
Демак, Бахтиёр Исабековнинг кузатишича, Ўзбекистондаги китоб дўконларида турли луғатларни кўриш мумкин. Лекин, уларнинг сифати, ҳозирча, кўнгилдигидай эмас.
- Лексикографик жиҳатдан мен ўзим кўрган, масалан инглизчаларга кўзим ўтмайдию лекин мана туркча-ўзбекчаси ëки соҳалар бўйича чиқаëтган луғатлар албатта талаб даражасида эмас. Замон талаби даражасида эмас. Анча саëзликлар бор. Ҳаттоки Юдахиннинг 1940 йилда яратган қирғизча-русча луғати даражасидаги луғатни мен ҳозирча кўрмадим, дейди Бахтиëр Исабеков.
Ўзбек тилига бошқа тиллардан кириб келаётган янги сўзларни аслидагидай қабул қилишимиз керакми ё ўзбекчасини топишимиз шартми?
Ўн йилликлар давомида ишлатиб келганимиз сўзларни-чи, масалан, “самолёт”ни самолёт деявериш тўғрими ё “учоқ” демоқ дурустми?
Адабиётшунос Бахтиёр Исабеков билан шу масалалар устидаги тўлиқ суҳбатни қуйида тинглашингиз мумкин.
