Туркия президенти Режаб Тоййип Эрдўғон мамлакат ҳокимиятини ўз монополиясига айлантириб бўлди ҳисоб. Энди иқтисодиёт ҳам, оммавий ахборот воситалари ҳам¸ ҳатто армия ҳам унинг назорати остида.
Эрдўғон Туркиядаги сиёсат чўққисини 15 йилдан бери, дастлаб бош вазир, 2014 йилдан сўнг эса президент сифатида эгаллаб келмоқда. У лиранинг қадри кескин пасайиб кетгани учун “ижтимоий тармоқлардаги иқтисодий террорчилар”ни ҳамда “сиёсий фитна” учун НАТО бўйича иттифоқчиси АҚШни айбдор қилди.
Эрдўғоннинг иғвогарона фикрлари кўпчиликни ҳайрон қолдирди. Жангари раҳбарнинг кўпинча дўппи тор келиб қолганда “душман ахтариш”га тушиб қоладиган одати бор.
У 2016 йили амалга ошмаган давлат тўнтариши учун айбни ҳеч бир исбот келтирмай АҚШда истиқомат қиладиган руҳоний Фатҳуллоҳ Гуленга ағдарди. Сўнгра у Гуленнинг ўн минглаб тарафдорини аниқлаш мақсадида Туркияда тозалаш ўтказди. Инсон ҳақлари фаоллари унинг бу ҳатти-ҳаракатларини ҳурфикрлиликни бостириш деб атади.
Эрдўғон ўз хатолари учун бошқаларни айблашга одатланган ягона раҳбар эмас.
Эрон олий раҳбари Оятуллоҳ Али Ҳаменейи ва Россия президенти Владимир Путин ҳам ўз мамлакатидаги сиёсий ва иқтисодий муаммолар учун Ғарб мамлакатлари “фитналари”ни, “ички хоинлар”ни ва “чет эл агентлари”ни айблашга ўрганиб қолган.
“Иқтисодий уруш”
Туркияда иқтисодий инқироз бошланишига оид ваҳималардан сўнг турк лирасининг долларга нисбатан нархи кескин тушиб кетди. Бунга Вашингтон билан тобора ёмонлашиб бораётган муносабатлар сабаб бўлди. Йил бошидан бери лира долларга нисбатан 45 фоиз қадрини йўқотди.
Вашингтон америкалик протестант пасторинининг Туркияда қамалишига жавобан Туркиянинг икки вазирига нисбатан санкция жорий этди. Пастор террорчиликда айблангандан сўнг Вашингтон Туркиядан экспорт қилинаётган пўлат ва алюминийга қўйилган тарифларни оширди.
Эрдўғон бунга жавобан Туркияга “иқтисодий уруш” эълон қилинди деб баëнот берди ҳамда ватандошларини доллар билан евроларини сотиб, қадри тушиб кетаётган лирани қутқаришга даъват қилди.
Иқтисодчилар тобора ошиб бораётган пул қадрсизланишига қарши чора сифатида фоиз ставкасини кўтаришни тавсия қилмоқда, аммо Эрдўғон бунга, исломга тўғри келмайди, деб ҳозирча унамаяпти. Унинг фикрича, фоиз ставкасининг кўтарилиши пулнинг қадрсизланиши тезлашувига олиб келади. Аммо аксарият иқтисодчилар унинг гапига қўшилмайди.
Эрдўғоннинг бу тактикаси олдин автократ раҳбарлар бошқараётган минтақадаги йирик мамлакатлар Эрон билан Россияда амалга оширилган ишлар такроридан бошқа нарса эмас. Уларга тизимли коррупция ва иқтисодиётни бошқара олмаслик айби қўйилмоқда. Худди Анқара каби Теҳрон билан Москва ҳам ички муаммолар учун айбни ташқи кучларга тўнкамоқда.
Давлатдаги муҳим масалалар Эронни 1989 йилдан бери бошқариб келаётган Ҳаменейининг аралашувисиз ҳал бўлмайди. У иқтисодий бўҳрон, миллий пул бирлиги – риëл қадрсизланиши, оғир иқтисодий шароитлар сабабли ҳукуматга қарши норозилик намойишлари учун айбни чет эллик “душманлар” зиммасига юклаб келади.
Лекин иқтисодчилар Эрондаги иқтисодий муаммоларнинг аксариятини ҳукуматнинг ўзи келтириб чиқараётганини айтмоқда. Албатта, АҚШ санкциялари ҳам муаммоларни чигаллаштираётганидан кўз юмиб бўлмайди. Эрон иқтисодиётининг жилови давлатнинг қўлида ва у нефть билан газ экспортига боғлиқ бўлиб қолган.
Россиянинг экспортга боғлиқ иқтисодиёти 2014 йили пасайиш босқичига кирди. Бунга нефтнинг жаҳон бозоридаги нархи тушиб кетиши ҳам сабаб бўлди. Яна Ғарб мамлакатлари Москва Украинанинг Қрим ярим оролини босиб олгани ва мамлакат шарқидаги урушга аралашаётгани учун санкциялар жорий этди.
Лекин Путин рубль қадри тушиши ва сўнгги йиллардаги иқтисодий турғунлик учун Ғарб мамлакатларини “Россияни тийиб туриш ва заифлаштириш”га уринишда айблай бошлади. Аммо кўпни кўрган экспертлар бунинг сабабини Россия ҳукуматининг иқтисодиётни бошқара билмаслигида, уни нефть ва газ экспортига қарам қилиб қўйганида кўрмоқда.
