АҚШ Олий судидаги 9 нафар ҳакам ваколатида на армия¸ на полиция ва на катта пул бор. Шунга қарамай¸ икки асрдан кўпроқ вақт мобайнида айнан шу маҳкама АҚШ конституциясининг мутлақ қўриқчиси бўлиб қолмоқда.
АҚШ бошқарув тўқимасидаги бундай рол кўпинча Олий судни Томас Жефферсондан то Обамага қадар қудратли президентлар билан зиддиятга ташлаган бўлса-да¸ Олий суд мақоми Америка жамияти томонидан шубҳа остига олинмайдиган қадриятлардан бири саналади.
Озодлик мухбири билан суҳбатда Олий суднинг 9 нафар ҳакамидан бири Елена Каган АҚШ Олий судининг дунëга келиш тарихи баробарида унинг демократик жамият қуриш орзусидаги мамлакатлар учун ўйнаши мумкин роли ҳақида мулоҳаза юритди.
53 яшар Елена Каган АҚШ Олий судининг бир умрга сайланадиган 9 ҳакамидан бири. Бу ўта юксак мақомга қадар у АҚШ ҳукуматининг Олий суддаги вакили¸ унгача эса¸ Ҳарвард ҳуқуқшунослик институти раҳбари бўлиб ишлаган.
Озодлик мухбири билан суҳбатда АҚШ адлия тизимининг ҳам муаммолардан холи эмаслигини ва АҚШ моделини бошқа давлатларга кўр-кўрона татбиқ этиб бўлмаслигини таъкидлаган Каган хоним¸ мамлакат конституциясини ҳам ижроия¸ ҳам қонунчилик ҳокимияти аралашувидан қўриқлаш¸ айнан ўзи мансуб Олий суд ваколатида эканини эътироф этади:
- Очиғи¸ биз омади чопган давлатмиз. Аммо омад баробарида бизнинг ҳозирги даражага келишимизда¸ давлатчилик устунларини қўйган донишманд ва зукко одамларнинг беқиëс хизмати бор.
АҚШда¸ ҳатто инқилоб (1775-1783 йиллардаги Британия ҳукмронлигига қарши инқилоб-таҳр.) дан илгари ҳам мустақил адлия тизими ва қонун устиворлигини барпо қилишга кучли иштиëқ бўлган. Инқилобдан кейин¸ ижроия ва қонунчилик ҳокимиятидан ажралган суд ҳокимияти¸ текшириш ва мувозанатнинг ҳақиқий тизими яратилди. АҚШ даги ижроия ва қонунчилик ҳокимияти устидан суд назоратини ўрнатиш концепцияси Олий судга 1801-1835 йиллар мобайнида 34 йил раислик қилган Жон Маршалга тегишли ва Олий судни конституция қўриқчисига айлантирган дастлабки суд иши ҳам айнан унга оиддир.
Озодлик: АҚШ адлия тизими¸ хусусан¸ Олий суд ҳакамлари ваколатлари Озодлик тингловчилари учун ўз ҳаëтларига татбиқ қилиш деярли имконсиз эртакка ўхшаб туюлиши мумкин. Зотан биз ахборот тарқатаëтган ҳудудларда судга ошириладиган аксар муҳим ишлар тақдири ижроия ҳокимиятидан қилинадиган битта телефон қўнғироғи билан ҳал бўлади. Бу ҳудудларда ҳакам ва судлар ҳокимиятдагилар хизматчисига айлантирилган. Қонун устиворлиги амалда йўқ давлатларда қандай қилиб мустақил адлия тизими барпо этиш мумкин?
Каган: Агар Америкада кимдир суд ишига аралашмоқчи бўлса¸ бу ҳаракат тузумни суистеъмол қилиш ва тузум қоидаларини бузиш сифатида тушунилади. Бундай ҳаракат ҳуқуқий иш юзасидан ҳукм чиқариш ҳакамга оид¸ суд эса қонуний ҳокимият эмас¸ балки ҳуқуқий принциплар манфаатидан келиб чиқиб ҳукм қилади¸ деган моҳиятга асосланган қонун устиворлиги тушунчасига мутлақ зиддир. Адлия тизимининг амалда қанчалик мустақил экани унинг ҳокимият тизимлари манфаатларига зид келувчи ҳукм чиқариш- чиқара олмаслиги билан ўлчанади. Ҳокимият тизимларининг ўз ваколатидан ошганини очиқ айтиш¸ уларни ҳисоб беришга мажбурлаш¸ ҳокимият инжиқликларига хизмат қилмаслик¸ мустақил адлия тизимининг бурч ва вазифасидир.
Озодлик: Биз ахборот узатадиган ҳудудларда суд ва адлия тизими аслида ижроия ҳокимиятининг мустақиллик иддаоси ортига бекитилган бир қисми¸ холос. Бундай давлатларда барча қарор ва ҳукмлар айнан ижроия ҳокимиятига оиддир. Ижроия ҳокимияти¸ президентлар қарийб чекланмаган ваколатга эга бўлган вазиятда қандай қилиб мустақил адлия тизими яратиш мумкин?
Каган: У ëки бу мамлакатда қандай қилиб мустақил суд тизими яратишнинг ўзи катта жумбоқ ва унинг ечими кўп жиҳатдан тузум маданияти ва зеҳниятига боғлиқдир. АҚШнинг дастлабки президентларидан бири Эндрю Жэксон ҳам мустақил судларни хуш кўрмаган. Америка тарихидаги машҳур суд ишларидан бирида у “Суд ҳукм чиқарди¸ қани кўрайликчи¸ энди у бу ҳукмни қандай ижро этар экан!” деган машҳур баëнотни қилган эди.
Жэксон мустақил суд ҳукмининг амалга ошишига қўлидан келган қаршиликни қилиб кўрган. Судда эса на қурол ва на пул бор. Шундай экан¸ суд чиқарадиган ҳукмлар нимани англатади¸ судлар ўз ҳукми ижро этилишини қандай таъминлайди¸ деган савол доим очиқ қолади. Бунинг жавоби эса¸ тузумдаги барча ўйинчилар¸ муҳими халқнинг бу ҳукмга қанчалик ҳурмат кўрсатиши ва ҳатто бу ҳукмларга қўшилмаса-да ҳамманинг¸ суд қарори амалга оширилган тақдирдагина тузум рисоладагидай ишлай олади¸ деган ишончда яшашига боғлиқдир.
АҚШ бошқарув тўқимасидаги бундай рол кўпинча Олий судни Томас Жефферсондан то Обамага қадар қудратли президентлар билан зиддиятга ташлаган бўлса-да¸ Олий суд мақоми Америка жамияти томонидан шубҳа остига олинмайдиган қадриятлардан бири саналади.
Озодлик мухбири билан суҳбатда Олий суднинг 9 нафар ҳакамидан бири Елена Каган АҚШ Олий судининг дунëга келиш тарихи баробарида унинг демократик жамият қуриш орзусидаги мамлакатлар учун ўйнаши мумкин роли ҳақида мулоҳаза юритди.
53 яшар Елена Каган АҚШ Олий судининг бир умрга сайланадиган 9 ҳакамидан бири. Бу ўта юксак мақомга қадар у АҚШ ҳукуматининг Олий суддаги вакили¸ унгача эса¸ Ҳарвард ҳуқуқшунослик институти раҳбари бўлиб ишлаган.
Озодлик мухбири билан суҳбатда АҚШ адлия тизимининг ҳам муаммолардан холи эмаслигини ва АҚШ моделини бошқа давлатларга кўр-кўрона татбиқ этиб бўлмаслигини таъкидлаган Каган хоним¸ мамлакат конституциясини ҳам ижроия¸ ҳам қонунчилик ҳокимияти аралашувидан қўриқлаш¸ айнан ўзи мансуб Олий суд ваколатида эканини эътироф этади:
- Очиғи¸ биз омади чопган давлатмиз. Аммо омад баробарида бизнинг ҳозирги даражага келишимизда¸ давлатчилик устунларини қўйган донишманд ва зукко одамларнинг беқиëс хизмати бор.
АҚШда¸ ҳатто инқилоб (1775-1783 йиллардаги Британия ҳукмронлигига қарши инқилоб-таҳр.) дан илгари ҳам мустақил адлия тизими ва қонун устиворлигини барпо қилишга кучли иштиëқ бўлган. Инқилобдан кейин¸ ижроия ва қонунчилик ҳокимиятидан ажралган суд ҳокимияти¸ текшириш ва мувозанатнинг ҳақиқий тизими яратилди. АҚШ даги ижроия ва қонунчилик ҳокимияти устидан суд назоратини ўрнатиш концепцияси Олий судга 1801-1835 йиллар мобайнида 34 йил раислик қилган Жон Маршалга тегишли ва Олий судни конституция қўриқчисига айлантирган дастлабки суд иши ҳам айнан унга оиддир.
Озодлик: АҚШ адлия тизими¸ хусусан¸ Олий суд ҳакамлари ваколатлари Озодлик тингловчилари учун ўз ҳаëтларига татбиқ қилиш деярли имконсиз эртакка ўхшаб туюлиши мумкин. Зотан биз ахборот тарқатаëтган ҳудудларда судга ошириладиган аксар муҳим ишлар тақдири ижроия ҳокимиятидан қилинадиган битта телефон қўнғироғи билан ҳал бўлади. Бу ҳудудларда ҳакам ва судлар ҳокимиятдагилар хизматчисига айлантирилган. Қонун устиворлиги амалда йўқ давлатларда қандай қилиб мустақил адлия тизими барпо этиш мумкин?
Каган: Агар Америкада кимдир суд ишига аралашмоқчи бўлса¸ бу ҳаракат тузумни суистеъмол қилиш ва тузум қоидаларини бузиш сифатида тушунилади. Бундай ҳаракат ҳуқуқий иш юзасидан ҳукм чиқариш ҳакамга оид¸ суд эса қонуний ҳокимият эмас¸ балки ҳуқуқий принциплар манфаатидан келиб чиқиб ҳукм қилади¸ деган моҳиятга асосланган қонун устиворлиги тушунчасига мутлақ зиддир. Адлия тизимининг амалда қанчалик мустақил экани унинг ҳокимият тизимлари манфаатларига зид келувчи ҳукм чиқариш- чиқара олмаслиги билан ўлчанади. Ҳокимият тизимларининг ўз ваколатидан ошганини очиқ айтиш¸ уларни ҳисоб беришга мажбурлаш¸ ҳокимият инжиқликларига хизмат қилмаслик¸ мустақил адлия тизимининг бурч ва вазифасидир.
Озодлик: Биз ахборот узатадиган ҳудудларда суд ва адлия тизими аслида ижроия ҳокимиятининг мустақиллик иддаоси ортига бекитилган бир қисми¸ холос. Бундай давлатларда барча қарор ва ҳукмлар айнан ижроия ҳокимиятига оиддир. Ижроия ҳокимияти¸ президентлар қарийб чекланмаган ваколатга эга бўлган вазиятда қандай қилиб мустақил адлия тизими яратиш мумкин?
Каган: У ëки бу мамлакатда қандай қилиб мустақил суд тизими яратишнинг ўзи катта жумбоқ ва унинг ечими кўп жиҳатдан тузум маданияти ва зеҳниятига боғлиқдир. АҚШнинг дастлабки президентларидан бири Эндрю Жэксон ҳам мустақил судларни хуш кўрмаган. Америка тарихидаги машҳур суд ишларидан бирида у “Суд ҳукм чиқарди¸ қани кўрайликчи¸ энди у бу ҳукмни қандай ижро этар экан!” деган машҳур баëнотни қилган эди.
Жэксон мустақил суд ҳукмининг амалга ошишига қўлидан келган қаршиликни қилиб кўрган. Судда эса на қурол ва на пул бор. Шундай экан¸ суд чиқарадиган ҳукмлар нимани англатади¸ судлар ўз ҳукми ижро этилишини қандай таъминлайди¸ деган савол доим очиқ қолади. Бунинг жавоби эса¸ тузумдаги барча ўйинчилар¸ муҳими халқнинг бу ҳукмга қанчалик ҳурмат кўрсатиши ва ҳатто бу ҳукмларга қўшилмаса-да ҳамманинг¸ суд қарори амалга оширилган тақдирдагина тузум рисоладагидай ишлай олади¸ деган ишончда яшашига боғлиқдир.
